Zachowania samonagradzające u psów

Spis treści:

1. Układ nagrody
2. Zachowania niepożądane
3. Zachowania samonagradzające
4. Zachowania łowieckie
5. Podsumowanie

Zachowania samonagradzające odnoszą się do aktywności, które zwierzęta podejmują dla własnej satysfakcji lub przyjemności, niezależnie od obecności człowieka lub innych bodźców zewnętrznych. Bazują one na mechanizmie wzmocnienia pozytywnego, który jest związany z procesami uczenia się. W tym wypadku wzmocnienie pozytywne występuje za sprawą odebrania przez organizm danego zachowania jako korzystnego. Można to osiągnąć dzięki nagrodzeniu pożądanego zachowania, na przykład poprzez zaspokojenie potrzeby lub uczucie ulgi. Wzmocnienie zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się danego zachowania w przyszłości — zwierzę, prezentując je, będzie dążyć do uzyskania wewnętrznej nagrody. Dopamina jest kluczowym neuroprzekaźnikiem związanym z tym, w jaki sposób zachowania zwierząt są wzmacniane poprzez odczucie ulgi, zarówno w przypadku skutecznego zastosowania strategii przetrwania, służącej uniknięciu zagrożenia, jak i obniżenia frustracji związanego z uzyskaniem nagrody.

Układ nagrody

Układ nagrody, zwany też ośrodkiem przyjemności, to kompleksowy system struktur i ścieżek neurologicznych, które są zaangażowane w przetwarzanie i reagowanie na wzmocnienia. Wyewoluował, aby zwiększyć prawdopodobieństwo zachowań korzystnych dla organizmu, również tych związanych z przetrwaniem. Działa między innymi wtedy, gdy zwierzę skutecznie poradzi sobie z zagrożeniem. Uruchomienie układu nagrody odpowiada za utrwalenie wybranej metody z repertuaru strategii przetrwania. Wzmocnieniem jest poczucie „nagrody”, czyli sprostanie wyzwaniu i uniknięcie zagrożenia.  Układ nagrody jest też aktywowany w sytuacjach skutecznego zaspokajania popędów. Dopamina jest jednym z neuroprzekaźników zaangażowanych w funkcjonowanie tego układu.

Zachowania niepożądane

Mechanizm działania zachowań samonagradzających odpowiada za utrwalanie się wielu zachowań niepożądanych. Jeśli pies zrobi coś, na przykład coś „zwinie”, to jest to nagradzające na poziomie emocjonalnym — upolowanie zdobyczy dostarcza przyjemnych emocji. Jeśli z punktu widzenia zwierzaka zachowanie jest korzystne, to ma większe prawdopodobieństwo do bycia powtarzanym. Prawo efektu to jedno z podstawowych praw uczenia się w dziedzinie psychologii. Mówi ono o tym, że nagrodzone zachowanie ma tendencję do powtarzania się i utrwala się reakcja bezpośrednio poprzedzająca nagrodę. Niepotrzebne zachowania zaś są stopniowo eliminowane. Niepotrzebne to znaczy nieprzynoszące korzyści. Dlatego najlepszym sposobem eliminacji tego typu zachowań jest uniemożliwienie zwierzęciu uzyskania w dany sposób korzyści oraz wskazanie alternatywnych metod uzyskania pożądanego rezultatu.

Zachowania samonagradzające

Przykładem powszechnych zachowań, które są wzmacnianie bez intencjonalnej nagrody ze strony opiekuna, jest gryzienie, niszczenie przedmiotów oraz szczekanie — wszystkie te zachowania przynoszą ulgę poprzez redukcję napięcia emocjonalnego. Szczekanie może też przynosić bezpośredni rezultat — skuteczne odstraszenie potencjalnego zagrożenia wywołuje uczucie ulgi. Nawet jeśli skutek jest pozorny, np. w przypadku przechodzących ludzi lub innych zwierząt — pies może odnieść mylne wrażenie, że szczekaniem oddalił zagrożenie.

Innym zachowaniem nagradzanym wewnętrznie jest omawiane wyżej zdobywanie pożywienia. Dużą rolę odgrywa smakowitość oraz dostępność zdobyczy. Ponadto, przy psach aktywnie poszukujących jedzenia mamy do czynienia z losowym systemem wzmocnień, które prowadzi do silniejszego utrwalenia zachowania. Jest to związane z faktem, że zwierzę nie może przewidzieć, kiedy otrzyma nagrodę, co powoduje większą skłonność do powtarzania danego zachowania w nadziei na  jej otrzymanie.

Psy, jako zwierzęta wysoce socjalne, wykazują dużą potrzebę kontaktów społecznych. Dlatego dla wielu psów uzyskanie uwagi opiekuna będzie silnie nagradzające, nawet jeśli ta uwaga będzie zabarwiona negatywnymi emocjami, jak przy niechcianym skakaniu lub przy zachowaniach określanych mianem „zachowań wymuszających uwagę”.

Zachowania łowieckie

To, jaka aktywność będzie wiązała się z silniejszą stymulacją układu nagrody, jest związane z typem lub rasą, a nawet z linią użytkową w obrębie jednej rasy. Niektóre typy wykazują wysoką potrzebę prezentacji zachowań łowieckich, a brak tej możliwości prowadzi do frustracji. Przykładowo, potrzeba zaganiania u psów z typu „pasących” (Coppinger & Coppinger, 2001) została wzmocniona i utrwalona w toku sztucznej selekcji. Oznacza to, że dla takich psów pogoń będzie zachowaniem silnie nagradzającym, wynikającym z ich etogramu. U psów zaganiających prezentacja zaburzeń zachowania związanych z gonieniem i chwytaniem poruszających się przedmiotów jest względnie częsta. Zaś dla psów skupionych na obiektach, takich jak retrievery, zachowania związane z żuciem lub zabawą przedmiotami będą wiązały się z większą stymulacją układu nagrody niż u psów „ozdobnych” (Woszczyło, 2018).

Podsumowanie

Zrozumienie mechanizmu zachowań samonagradzających u psów jest kluczowe w treningu i kształtowaniu pożądanych reakcji. Skłonność do podejmowania tego typu zachowań może wynikać z frustracji, związanej między innymi z brakiem zaspokojenia potrzeb, obniżonego nastroju oraz nadmiernego pobudzenia. Warto mieć na uwadze, że nerwowe radzenie sobie z efektami emocji zwierzęcia oraz awersyjne próby przerwania niechcianych aktywności wzmagają pobudzenie i zaburzają poczucie bezpieczeństwa zwierzaka. Może to prowadzić do  nagromadzenia frustracji i dalszego spadku nastroju, a wraz z tym do wzrostu tendencji do podejmowania problemowych zachowań.