Wzbogacenie środowiska papug

Spis treści:

1. Jaki jest cel wzbogacenia środowiska chowu?
2. Czym są stereotypie i skąd się biorą?
3. Rodzaje wzbogacenia środowiska
4. Dlaczego należy stosować wzbogacenie u papug?
5. Kiedy zacząć stosować wzbogacenie środowiska?
6. Przykłady wzbogacenia środowiska dla papug

Zwierzęta utrzymywane w ogrodach zoologicznych od dawna są źródłem wielu dobrze opisanych przypadków zachowań stereotypowych. Te zachowania często budzą niepokój wśród osób odwiedzających zoo oraz obawę jeśli chodzi o dobrostan i poziom stresu u zwierząt. Z tego względu ogrody zoologiczne szukały praktycznych sposobów na wyeliminowanie szkodliwych zachowań, znanych obecnie jako „wzbogacenie środowiska chowu” (w skrócie „wzbogacenie”, ang. enrichment). Praktyki te z czasem zaczęto wdrażać dla zwierząt w naszych domach. Można je określić jako działania podejmowane w celu poprawy dobrostanu zwierząt w niewoli poprzez identyfikację i dostarczenie kluczowych bodźców środowiskowych.

Jaki jest cel wzbogacenia środowiska chowu?

Wzbogacenie ma na celu zapobieganie, redukowanie lub eliminowanie zachowań stereotypowych oraz innych problemów behawioralnych, czyli zwiększenia zdolności zwierzęcia do radzenia sobie z trudnościami w bardziej normalny sposób niż np. za pomocą stereotypi. Ma również pozytywny wpływ na zwierzęta poprzez m.in. poprawę zdolności uczenia się, zmniejszenie reaktywności emocjonalnej oraz zwiększenie eksploracji przy nowych obiektach (redukcja neofobii), czyli obniżenie stresu, co przekłada się na pozytywne zmiany w funkcjonowaniu mózgu. Promuje ono również bardziej różnorodne i naturalne (dzikie) wzorce zachowań dla danego gatunku oraz zwiększa pozytywne wykorzystanie środowiska. Warto wspomnieć, że chociaż wzbogacenie środowiska w dużym stopniu przynosi sukcesy w eliminowanie problemów behawioralnych, to jednak często redukuje je tylko połowicznie, dlatego ważna jest szczegółowa analiza preferencji poszczególnych gatunków/osobników w celu tworzenia wzbogaceń o jak najlepszej skuteczności. Dodatkowo w przypadku problemów behawioralnych, wzbogacenie środowiska jest zazwyczaj jednym z kilku etapów pracy nad nieprawidłowym zachowaniem.

Czym są stereotypie i skąd się biorą?

Stereotypie to powtarzalne, niezmienne i pozbawione funkcji wzorce zachowań, które są często wykonywane przez zwierzęta trzymane w niewoli, w jałowym środowisku, które próbują poradzić sobie z nieodpowiednim środowiskiem lub stymulacją psychiczną, która nie zaspokaja ich normalnych potrzeb behawioralnych. Stereotypie papug mają ten sam mechanizm stereotypii, co ludzka schizofrenia oraz autyzm i odzwierciedlają ogólny brak zahamowania mechanizmów kontroli behawioralnej grzbietowych jąder podstawnych mózgu. Zwykle bardzo trudno jest się ich pozbyć lub zredukować po tym, jak zostały zaobserwowane u ptaków.

Zachowania stereotypowe mogą wynikać z kilku problemów, związanych głównie z nieprawidłowym środowiskiem. Po pierwsze, zwierzęta mogą rozwijać stereotypie w sytuacjach, w których są zmotywowane do wykonania konkretnych zachowań, jednak nie mają możliwości aby ich wykonać. Po drugie, zwierzę nie mając jak spożytkować nadmiaru wolnego czasu, może wykształcać zachowania stereotypowe. Po trzecie, brak stymulacji sensorycznej, również może prowadzić do rozwoju nieprawidłowych zachowań. Ostatnim elementem jest stres, który zazwyczaj oddziałuje na zwierzę w sposób negatywny. Przykładowo w ogrodach zoologicznym czynnikami stresogennymi mogą być ludzie (zwiedzający), bliskość wybiegów z drapieżnikami, złe relacje między zwierzętami w grupie, czy wysoki poziom hałasu. Można to bardzo łatwo przenieść do sytuacji mających miejsce w naszych domach. Duża ilość obcych ludzi, klatka blisko często użytkowanych drzwi, obecność kota lub psa w domu (papugi z natury są ofiarami, a nie drapieżnikami, stąd może pojawiać się lęk), agresja między osobnikami w stadzie, złe relacje z właścicielami, czy zmiany środowiska, to tylko niektóre sytuacje, które mogą być stresujące dla papug w naszych domach i prowadzić do różnych zaburzeń behawioralnych.

Rodzaje wzbogacenia środowiska

Według Hosey’a i in. [2013] można wyróżnić pięć rodzajów wzbogacenia środowiska chowu. Pierwszy rodzaj wzbogacenia bazuje na pokarmie podawanym zwierzętom, czyli służy m.in. do wydłużenia czasu żerowania poprzez zadawanie pokarmu w nowej, atrakcyjnej formie, podawania nowego, nieznanego dotąd pokarmu zwierzętom oraz stwarzania warunków do tego, aby zwierzę musiało włożyć więcej wysiłku w zdobycie pożywienia. Następnie można wyróżnić wzbogacenie fizyczne, czyli wszystkie zmiany stałe lub tymczasowe w środowisku zwierzęcia lub zapewnienie obiektów, którymi można manipulować. Trzeci rodzaj to wzbogacenie sensoryczne, czyli wszystko, co stymuluje zmysły u zwierzęcia. Wzbogacenie socjalne opiera się na możliwości interakcji z innymi papugami lub ludźmi (zależy od zdolności społecznych danego osobnika, gatunku). Warto mieć na uwadze, że trzymanie społecznych gatunków pojedynczo może wpływać na ich zdrowie psychiczne. Dwa osobniki z dobrze ustabilizowanymi relacjami mogą być rozpatrywane jako wzbogacenie samo w sobie, ponieważ partner zapewnia odpowiednie kontakty socjalne oraz większe poczucie bezpieczeństwa. Ostatnie to wzbogacenie kognitywne, czyli dodatki do środowiska, które wymagają rozwiązywania problemów o różnym poziomie trudności, aby stymulować zwierzę mentalnie. Wszystkie wymienione wzbogacenia mogą być ze sobą łączone tworząc ciekawe środowisko do eksploracji.

Dlaczego należy stosować wzbogacenie u papug?

Na wolności ptaki są zajęte różnymi czynnościami, w tym szukaniem schronienia, pilnowaniem swojego terytorium, pielęgnacją, żerowaniem, szukaniem partnera, budowaniem gniazda, wysiadywaniem jaj i wychowywaniem piskląt. Podobnie, środowisko ptaków w niewoli musi być dostosowane do tych czynności lub zapewniać im odpowiednią stymulację, która w pewnym stopniu zaspokoi powyższe potrzeby. Przykładem może być czas spędzony na szukaniu i pobieraniu pokarmu. W naturze papugi potrafią żerować nawet do 6 godzin, natomiast w niewoli zjadają pokarm w czasie około 1 godziny lub krócej. Należy w takim razie podejmować działania, które wydłużą czas żerowania w naszych domach. Stałym wyzwaniem dla właścicieli jest uczynienie życia ptaków w niewoli bardziej interesującym. Aby wiedzieć, jakie wzbogacenie środowiska należy zapewnić, musimy najpierw poznać biologię gatunku i uzupełnić ją wnikliwą obserwacją, cierpliwie sprawdzając o różnych porach dnia skłonności i zachowanie ptaków np. niektóre gatunki żerują na ziemi, a inne w koronach drzew – mając tę wiedzę możemy dostosować sposób prezentacji pokarmu. Na podstawie zebranych informacji można określić i wdrożyć strategię wzbogacenia środowiska chowu.

Tworzenie wzbogacenia środowiska nie jest łatwym zadaniem i obejmuje wiele aspektów, które należy uwzględnić, a w szczególności przy gatunkach, które cechują się wysokim poziomem inteligencji oraz szerokim repertuarem zachowań. Z  tego względu  należy stale poszerzać swoją wiedzę w zakresie behawioru zwierząt, aby lepiej je zrozumieć i móc zapewnić im jak najlepsze warunki w niewoli. Głównym celem przy zapewnianiu dobrostanu jest utrzymywanie zwierząt w dobrym zdrowiu fizycznym i psychicznym. Wiele badań naukowych potwierdza, że odpowiednio wprowadzone i przygotowane wzbogacenie środowiska chowu redukuje nieprawidłowe zachowania (w tym stereotypowe), zwiększa ilość prawidłowych, pożądanych zachowań, redukuje zachowania agresywne i samookaleczające oraz zmniejsza poziom strachu i reaktywność na stresory u wielu gatunków zwierząt, przez co widocznie podnosi ich dobrostan.

Kiedy zacząć stosować wzbogacenie środowiska?

W tym przypadku panuje zasada „im wcześniej, tym lepiej”. W przypadku ręcznie karmionych papug, środowisko ich życia powinno być wzbogacane od momentu, kiedy otworzą swoje oczy jako pisklęta. Od tego czasu, z każdym kolejnym dniem, tygodniem stają się one coraz bardziej aktywne i zaczynają poznawać otaczający je świat. Im wcześniej poznają różne obiekty, tekstury, kolory, kształty, smaki i nauczą się kontaktów społecznych z rówieśnikami, tym lepiej będą funkcjonować jako dorosłe osobniki. Takie papugi będą również mniej lękliwe w przyszłości, w stosunku do nowych obiektów. Należy pamiętać, aby wzbogacenie było dostosowane do wieku i umiejętności papugi. Środowisko papug odchowanych przez rodziców, można wzbogacać w momencie, kiedy zaczynają opuszczać budki lęgowe. Woliera powinna być źródłem różnego rodzaju, ciekawych obiektów, miejsc do żerowania, pokarmów, żerdzi, czy lin, które tworzą ciekawe środowisko dla dorosłych osobników oraz w późniejszym czasie dla podlotów.

Oczywiście wzbogacenie środowiska możemy wprowadzać na każdym etapie życia papug, co więcej wzbogacenie powinno być stałym elementem życia papug. Należy jednak pamiętać, że ptaki, które wcześniej nie miały różnorodnego środowiska mogą potrzebować więcej czasu na oswojenie się z nowymi obiektami, nowym pokarmem, papugami, czy osobami. Czasem jest wręcz konieczne zastosowanie treningu i szersza analiza problemu z behawiorystą. W każdym przypadku wszystkie nowości, zmiany środowiska należy wprowadzać stopniowo i obserwować zachowanie zwierząt, ponieważ może się okazać, że coś co uważamy za dobre i wartościowe (wzbogacenie), może przynieść odwrotny efekt u danego osobnika, czyli zwiększyć poziom stresu i nasilić nieprawidłowe zachowania.

Przykłady wzbogacenia środowiska dla papug

Wzbogacenie żywieniowe:

• rośliny produkujące nektar dla nektarojadów,
• podawanie większych, nieobranych kawałków warzyw/owoców
• podawanie całych warzyw
• ukrywanie pokarmu wśród zabawek, papierków, suszonych liści, kwiatów czy drewienek
• podawanie nowych, nieznanych pokarmów
• wieszanie np. całej natki pietruszki
• podawanie bezpiecznych kwiatów, czy całych kłosów zbóż (uwaga na zawartość tłuszczy)
• podawanie warzyw i owoców w formie np. musu, sałatek warzywno-owocowych, szaszłyków
• podawanie sezonowych pokarmów

Wzbogacenie fizyczne:

• różne liny np. sizalowe, jutowe, konopne
• żerdzie z bezpiecznych drzew, o różnych kształtach i rozmiarach
• stojaki
• ścianki wspinaczkowe
• place zabaw
• zabawki (najlepiej naturalne) o różnych kształtach, teksturach, różnej wielkości, twardości, wiszące oraz takie, którymi papuga może manipulować w łapie
• różne podłoża
• świeże gałęzie z liśćmi, z bezpiecznych drzew
• miseczki z wodą do kąpieli

Wzbogacenie kognitywne:

• różnego rodzaju treningi ze zwierzęciem
• dostępne komercyjnie zabawki, których użytkowania papuga musi się nauczyć, zrozumieć zasadę i poznać mechanizm działania

Przy tego typu wzbogaceniu należy stopniowo zwiększać poziom trudności. Papuga musi osiągać na początku duże sukcesy w zdobywaniu pokarmu, a dopiero z czasem można zacząć utrudniać to zadanie. Może się jednak zdarzyć, że nasza papuga samodzielnie nauczy się korzystać z danej zabawki.

Można powiedzieć, że wzbogacenie sensoryczne jest częścią każdego wyżej wymienionego rodzaju wzbogacenia. Pamiętajmy, aby wzbogacenie dostosować do gatunku i do danego osobnika. Zawsze należy poznać preferencje papug, ich umiejętności i potrzeby.