Systematyczna desensytyzacja vs zatapianie. Czyli dlaczego warto poświęcić więcej czasu na efekt terapeutyczny.

Systemetyczna desensytyzacja (ang. Systematic desensitization) i zatapianie (ang. Flooding) to metody terapii znane od lat i są jednymi z pierwszych popartych empirycznie, dla których podjęto pewne próby wyjaśnienia (Tryon,2005). Mimo iż obie metody oparte są na ekspozycji na bodziec, drastycznie różnią się od siebie zarówno czasem trwania, jak i efektami. Kluczowe zaś jest to, że jedna z tych metod jest skrajnie niebezpieczna i może wywołać zupełnie odwrotny efekt.

Desensytyzacja, zwana inaczej odwrażliwianiem to proces polegający na redukowaniu intensywności reakcji na konkretny bodziec (Carson i wsp., 2003), który zazwyczaj dotyczy reakcji lękowej (np. na traumatyczne przeżycia, obiekt wywołujący fobię) poprzez konstruowanie sytuacji, w których zwierzę może skonfrontować się ze złagodzoną wersją swoich doświadczeń (czy obiektem lęku). Tak więc podczas desensytyzacji prezentowany bodziec jest poddawany konkretnym manipulacjom. Dozowane są: odległość od bodźca, kąt padania/zbliżania się bodźca, prędkość zbliżania się bodźca do zwierzęcia lub zwierzęcia do bodźca, czas trwania ekspozycji na bodziec, siła (intensywność) bodźca, częstotliwość bodźca i cechy charakterystyczne bodźca wyzwalającego reakcję (różnice, jakie mogą występować pomiędzy bodźcami, jak np. kolor, kształt, płeć etc.), a także bodźce towarzyszące temu głównemu, bowiem reakcja lękowa ulega szybkiej generalizacji i rozszerzaniu reakcji.

Systematyczne odczulanie (DS) to technika, która została opracowana przez Josepha Wolpe’a w 1958 roku i jest wciąż aktualną, jedną z najskuteczniejszych metod terapii opartej na ekspozycji na bodziec. Opisana została jako terapia dla ludzi, jednakże (z pewnymi modyfikacjami) jest uniwersalna dla wszystkich gatunków. Ma na celu zniwelowanie zarówno reakcji lękowych, jak i zachowań unikowych typowych dla zaburzeń lękowych. Opiera się na procesie habituacji. Zwierzę stopniowo i wielokrotnie wystawiane na działanie bodźca, którego się boi zaczyna się z nim oswajać i przestaje reagować na tenże bodziec. Można więc powiedzieć, że odwrażliwianie to proces, w którym wielokrotna i kontrolowana ekspozycja na dany bodziec zmniejsza negatywne pobudzenie emocjonalne przy jego późniejszej prezentacji. (Miles-Novelo i wsp., 2020). Mimo iż w literaturze opisywane są głównie reakcje lękowe, metoda ta działa także na inne systemy emocjonalne.

Badania wykazują, że sama systematyczna desensytyzacja jest wysoce skuteczną metodą terapii np. problemów separacyjnych o różnorodnym podłożu u różnych gatunków zwierząt (Takeuchi,, 2000, Butler iwsp., 2011, Borchelt i Voith, 1982, Hothersall i Tuber, 1979, Lem, 2002, Overall, 1998).

Opracowanie własne w oparciu o: Wilde N., Mój pies się nie boi. Jak pomóc psu pokonać jego lęki, 2015. Wolpe J., Wolpe D., Wolni od lęku, WiR Partner Michał Kościuszko, Kraków 1999

Zatapianie zostało odkryte przez psychologa Thomasa Stampfla w 1967 i polega na wystawieniu organizmu bezpośrednio na działanie bodźca awersyjnego (który wywołuje niepożądaną, najczęściej lękową reakcję), o maksymalnej intensywności, w jakiej wyzwala on reakcję unikania i utrzymanie go aż do momentu wyczerpania. Zwierzę poddane tej metodzie uruchamia strategię przetrwania (czyli walczy o życie) przez cały czas trwania tejże ekspozycji na bodziec. Jak więc można się domyślić, metoda ta jest bardzo silnie stresogenna i wystawia pacjenta na silne doznania emocjonalne. Kluczowe w powodzeniu tej metody, jest wytrzymanie ekspozycji na bodziec aż do ustąpienia reakcji. Następuje wtedy bowiem 3 faza reakcji stresowej – faza wyczerpania. Organizm nie ma już wystarczających nakładów energetycznych i sił na ucieczkę lub walkę, więc się uspokaja i poddaje (Marshall, 1985). W przypadku ludzi, metoda ta jest sporadycznie wykorzystywana, bowiem jest wyjątkowo nieprzyjemna, stresogenna i niebezpieczna dla pacjenta. (Schumacher i wsp. 2015), a co istotne już kilka lat po jej opublikowaniu pojawiły się publikacje wyrażające sceptycyzm w odniesieniu do tej metody (Moor, 1970) oraz etyczne aspekty jej stosowania (Morganstern, 1973). W przypadku zwierząt niestety wciąż bywa stosowana w pierwszym rzucie. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że: wydaje się szybsza, a także pozornie prostsza do przeprowadzenia. Głos zwierząt niebędących ludźmi (w przeciwieństwie do terapii człowieka), nie jest tu brany pod uwagę. Dlaczego metoda zatapiania powinna być stosowana w ostateczności i przez doświadczonego zoopsychologa?

1. Zwierzę, które nie zostanie odpowiednio przygotowane do tej procedury, może się jeszcze bardziej uwrażliwić na dany bodziec, a w skrajnych przypadkach nie przeżyć.
2. Procedura zatapiania przerwana w nieodpowiednim momencie zawsze prowadzi do uwrażliwienia na dany bodziec i jeszcze większej fobii.
3. W badaniach wykazano, że powrót do zdrowia był stabilny u osób, które otrzymały systematyczną desensytyzację, podczas gdy u osób, które przeszły procedurę „zatapiania” zaobserwowano szybki nawrót fobii (Moor, 1970).

Zarówno psycholodzy, psychoterapeuci jak i zoopsycholodzy w wyborze metod terapeutycznych powinni kierować się dobrem pacjenta. W przypadku ludzkich terapii często sesje prowadzone są w oparciu o wyobrażenie zagrożenia, co w przypadku terapii zwierząt niebędących ludźmi jest praktycznie niewykonalne. Dlatego w pierwszej kolejności powinniśmy wybierać najmniej inwazyjne, najmniej stresogenne i najpewniejsze metody. Dlatego zamiast stosowania zatapiania, które powinno być wykorzystane w ostateczności, w pierwszej kolejności sięgajmy po pozostałe metody. W przypadku fobii ukierunkowanych na konkretny bodziec, jedną z najskuteczniejszych jest systematyczna desensytyzacja połączona z kontrwarunkowaniem.

Chcesz wiedzieć jak stosować desensytyzację z przeciwwarunkowaniem? Przeczytasz o tym w kolejnym artykule!